Seminars

Bij een controle in een bedrijfspand ziet een gemeentelijke toezichthouder een slaapzak op de grond liggen. Tussen allerlei technische installaties. Is dat per definitie foute boel? Betekent die slaapzak ook meteen dat hier iemand heeft moeten slapen? Stuiten we hier op een symptoom van uitbuiting, met een arbeidsmigrant als het vermoedelijke slachtoffer?

Vragen, vragen, vragen. En de antwoorden zijn nog niet zo simpel te geven, zegt Wim Coopmans, senior adviseur bij COPE. ,,En je kunt in zo’n geval de Arbeidsinspectie bellen, maar ik weet bijna zeker dat die niet komen voor één slaapzak. Daar hebben ze geen capaciteit voor.”

Het gehoor van van Coopmans bestaat uit zo’n tien mensen, deelnemers van een seminar dat COPE op deze warme dinsdagmiddag houdt over de ‘verborgen wereld van mensenhandel’. Bedoeld om ambtenaren, toezichthouders en andere experts te wijzen op de trainingen en cursussen die het Oisterwijkse bedrijf aanbiedt om te komen tot een effectieve aanpak van mensenhandel en criminele of seksuele uitbuiting.

Zeker in vergelijking met de drugsindustrie zijn mensenhandel en uitbuiting nog relatief onderbelichte zaken, zegt Ellen ter Horst, mede-organisator van het COPE-seminar. ,,Bij de meeste controles gaan de handhavers en opsporingsdiensten toch op zoek naar wapens, drugs en boeven.” En zo komt het dat de ‘smerige en vuile wereld van de moderne slavernij’ te weinig aandacht krijgt, terwijl iedereen beseft dat er nog veel werk aan de winkel is.

,,We zien ook veel handelingsverlegenheid”, zegt Ellen ter Horst in haar openingswoord van het seminar. ,,Mensen krijgen wel signalen dat er iets mis is, maar weten niet zo goed wat ze moeten doen. En dus doen ze vaak maar niks. Onze ambitie is om dat te doorbreken, door mensen duidelijk te maken wat ze kunnen doen.”

‘Zet een mensenhandelbril op’

Criminologe Jelske van Leeuwen, die zich al vier jaar lang exclusief richt op de aanpak van mensenhandel, beaamt het grif: de problematiek is in Nederland een ondergeschoven kindje. ,,We moeten vaker een mensenhandelbril opzetten”, houdt ze haar gehoor voor. Ze geeft een voorbeeld: een bericht uit De Gelderlander, over een 13-jarige jongen uit Arnhem, die opgepakt is als drugsdealer. Is zo’n jongen dader of toch vooral slachtoffer? ,,Minderjarigen zijn per definitie kwetsbaar, waarschijnlijk is hier toch dwang aan de orde.”

Sommige gemeentebestuurders wuiven de problemen ook nog steeds weg, ziet Van Leeuwen. ,,Die geloven gewoon niet dat mensenhandel ook in hun gemeente voorkomt”. ‘Soms vraag je je af of ze nog in LaLa-land willen blijven wonen’, vult Ellen ter Horst aan. Wat helpt om die naïviteit te verdrijven, zijn ‘concrete acties en interventies’. ,,En daarmee zal de problematiek ook meer prioriteit krijgen”.

En dus krijgen de deelnemers aan het seminar handvaten aangereikt om die noodzakelijke acties en interventies succesvol te maken. In een van de deelsessies (‘Over de streep’) wordt een handvol dilemma’s voorgelegd. Hoe streng moet je zijn als je als handhaver van de wet ergens naar binnenstapt? Is het handig om wat empathie te tonen? En meteen daarna komen zulke dilemma’s terug in een rollenspel (‘Meeleeftheater’). Eentje waarbij een gemeentelijke toezichthouder tijdens een gezamenlijke actie met de politie stuit op een argwanende man. De politie heeft zijn baas al meegenomen als verdachte, maar wat te doen met deze man? Hoe begin je zo’n gesprek? ,,Lastig en ingewikkeld is dat”, zegt Ter Horst. ,,Want als je tegen zo’n man zegt dat je hem gaat helpen, moet je wel weten wat je kunt doen. Daarom is het beter om te zeggen dat je gaat kijken óf je iets voor hem kunt betekenen. Het is cruciaal om dat onderscheid te maken.”

,,De aanpak van mensenhandel is hartstikke ingewikkeld”, zegt Kaitana, medewerkster van de Maatschappelijke opvang in Noordoost-Brabant en nu een van de deelnemers aan het seminar. ,,De politie en de gemeenten bellen ons heel vaak, je merkt dat iedereen ermee worstelt. Ook al omdat de aanpak mensenhandel en uitbuiting voor niemand het hoofdonderwerp is, voor iedereen is het slechts een bijzaak. Maar de problemen zijn enorm groot. En ze spelen overal. Criminele uitbuiting van jongeren, sekswerkers uit Roemenië of Zuid-Amerika: als je van niks weet, zie je het niet, maar het is er allemaal wel. Het lukt niet altijd, maar de dagen dat het lukt om slachtoffers uit de misère te halen, zijn de mooiste dagen in je werk.”

De kunst van het samenwerken

Net als bij andere vormen van ondermijnende criminaliteit komt het bij de aanpak van mensenhandel aan op een integrale aanpak van overheidsdiensten. En net als bij de bestrijding van de drugsindustrie blijkt ook hier dat dat makkelijker gezegd dan gedaan is. De problematiek komt op tafel als criminologe Jelske van Leeuwen een stelling poneert aan haar Leertafel, een van de deelsessies van het COPE-seminar. ‘Organisaties kunnen pas goed samenwerken als ze dezelfde doelen hebben’, luidt de stelling.

De praktijk is een stuk weerbarstiger, klinkt het al snel. Want iedere organisatie kijkt eerst en vooral toch naar haar eigen belang. ,,Als de politie bij een gezamenlijke actie komt, doen ze hun ding en als ze daarmee klaar zijn, vertrekken ze en wensen ze ons nog veel succes”, zegt een toezichthouder van de gemeente Venray. Ieder heeft zijn eigen jargon, dat kan ook nog wel eens een probleem zijn. ,,Lang niet iedereen spreekt dezelfde taal”, is de ervaring van een onderzoeker van Avans Hogeschool.

En tussen droom en daad staat dan ook nog vaak de AVG in de weg, de strenge Europese privacywetten die het delen van informatie lastig maken. Er mag meer gedeeld worden dan ambtenaren en bestuurders soms denken, maar de weg van de minste weerstand -niets doen- wordt nog te vaak betreden. ,,De angst regeert”, zegt een ondernemer aan de Leertafel van Jelske van Leeuwen. ,,De eigen veiligheid speelt soms ook een rol bij de weigering om informatie te delen”.

Boetelijstje voor migranten

We gaan nog een keer terug naar de slaapzak bij de technische installatie, als mogelijke stille getuige van een staaltje criminele uitbuiting. Geef je ogen goed de kost, adviseert Wim Coopmans de deelnemers van het seminar als ze de ruimte betreden. ‘Ik zie ik zie wat jij niet ziet’, is de alleszeggende titel die hij aan de sessie heeft meegegeven. Zijn er behalve die slaapzak nog meer signalen die duiden op misstanden? En warempel, naast de deur hangt een lijstje dat bij veel ambtenaren en toezichthouders herkenning oproept. Het is een boetelijstje, bedoeld om arbeidsmigranten duidelijk te maken wat ze moeten doen. En wat het betekent als ze iets níet doen. Vergeet je het licht uit te maken? Twintig euro boete. Afwas niet gedaan? Dertig euro boete.

Ook te vinden: een werkrooster voor de migranten. Zeven dagen in de week werken. Twaalf uur per dag. Allemaal terug te lezen. Allemaal signalen van moderne slavernij. Maar wat kun je er mee, vraagt Coopmans opnieuw. En ook: wat mag je ermee? Zijn credo: ,,De politie mag alleen naar binnen als er een redelijk vermoeden van een strafbaar feit is, maar een toezichthouder mag in principe gewoon naar binnen.”

Coopmans beseft hoe kwetsbaar veel arbeidsmigranten zijn: ,,Als ze te veel vertellen tegen toezichthouders of handhavers, vliegen ze eruit en zijn ze meteen dakloos. Voor jou 300.000 anderen, denkt de werkgever. Dat is gewoon de realiteit. We weten ook lang niet alles wat er gebeurt. Kijk eens naar al die vakantieparken die vol zitten met arbeidsmigranten. Je gaat controleren, je vindt misstanden, je maakt een rapport, maar dan? Wat gebeurt daarmee?”

Het besef dat zulke misstanden moeten worden aangepakt, is niettemin groeiende, zegt Remco Hendriks, coördinator van het interventieteam Maas en Leijgraaf, actief in de gemeenten Maashorst en Land van Cuijk. ,,Het begint te kenteren. Er is een beleid vastgesteld en in onze gemeenten gaan we dat nu ook uitvoeren. Het heeft tijd nodig, maar we gaan nu aan de slag. De samenwerking met partners als de arbeidsinspectie en de politie wordt ook steeds beter. Capaciteit is een issue, maar als je het onderwerp en vooral wat er mee samenhangt op de juiste manier onder de aandacht brengt, komt dat wel goed. Daarom is het ook van belang dat de bewustwording over deze zaken toeneemt. Want we kennen het bekende gezegde: je gaat het pas zien als je het doorhebt.” Alle negen leden van het interventieteam krijgen later dit jaar trainingen bij COPE.

Het begint allemaal met het signaleren van misstanden, zegt Hendriks. Wim Coopmans bevestigt dat. Maar, voegt hij eraan toe, de ervaring leert ook dat je af en toe een ‘vette ramp’ nodig hebt. ,,Als er dadelijk vijftien Roemenen om het leven komen bij een brand in pand, gebeurt er echt wel iets. Niet als er maar één slachtoffer is. Helaas werkt het zo.”

Voortrekkersrol Tilburg

In de afsluitende sessie van het seminar concludeert een medewerkster van CoMensha (Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel) dat er nog een ‘flinke slag te slaan is’. Het is ook precies om die reden dat Adryo Toorians, medewerker veiligheid van de gemeente Tilburg, een compliment uitdeelt aan COPE voor het organiseren van het seminar en de trainingen. De gemeente Tilburg claimt sinds twee jaar een voortrekkersrol in de strijd tegen de mensenhandel. Bij controles stuitte de gemeente al op flink wat misstanden, bijvoorbeeld in de illegale prostitutie.

,,Mensenhandel staat hoog op onze bestuurlijke agenda”, bevestigt Toorians. ,,Tilburg en Waalwijk vormen ook een logistieke hotspot, waar enorm veel arbeidsmigranten werkzaam zijn. Als we in actie komen, gaan behalve de experts ook altijd wat collega’s uit de zorghoek mee, dat werkt prima. Het is heel goed dat er meer aandacht komt voor deze problematiek, want het zijn altijd de zwaksten in de samenleving die de dupe worden.”

Toorians prijst de inspanningen van COPE, een ‘nieuwe loot aan de stam’. ,,Het is ook goed dat ze hun best om de private partners erbij te betrekken, dat wordt nog wel eens vergeten. Je ziet op dit seminar dat er heel veel verschillende organisaties van de partij zijn. Alleen de repressieve kant, van politie en justitie, is slecht vertegenwoordigd. Jammer, maar ik vrees dat dat ook wel symptomatisch is. Ook daar is nog veel te winnen.”

Oplossingen voor zulke complexe materie bedenk je uiteraard niet in één middag. Maar dat het onderwerp leeft, mag duidelijk zijn. Veel gasten bleven zelfs na de lezing aanwezig om gedachten en ervaringen uit te wisselen.